Toplumsal hafızanın iktidarlar tarafından birçok kez kesintiye uğratıldığı Türkiye’de, hafızaya dair akademinin ve sivil toplumun yürüttüğü çalışmalar hayati önem taşıyor. Bunun yanında yaratıcı yaklaşımlar ve sanat üretimi de, yeni sorularla tartışma olanaklarını artırarak alana katkıda bulunuyor. Demokratik değerlerin, hukukun ve insan haklarının üstünlüğünün yıprandığı, sivil toplumun türlü baskılarla mücadele ettiği günümüz Türkiye’sinde, sivil toplum alanında hayatta kalabilmek ve etkili olabilmek için yeni yöntemler geliştirmek gerekiyor. Hafıza Merkezi bir süredir Türkiye’deki sanat alanıyla insan hakları hareketini bir araya getiren projeler tasarlamakta ve yürütmekte. Bu kapsamda toplumsal hafızanın sanattaki yansımasını incelemek ve tartışmaya açmak amacıyla 2018 yılında Hafıza ve Sanat projesinin çalışmalarına başladık. Ekim 2018 – Aralık 2020 arasında yürüttüğümüz proje, hak ihlallerine sanat yapıtlarının merceğinden bakan bir araştırma, bu araştırmadan yola çıkarak yapılan kamuya açık yorumlamalar ve tüm süreç ve tartışmaları içeren bir kitaptan oluşuyor.
Proje kapsamında 2000’lerden günümüze toplumsal hafıza üzerine üretilmiş sanat yapıtlarını tarayarak bir seçki oluşturmayı, bu araştırma üzerinden bir kamusal konuşma programı ve kitap yayınlamayı ve sivil toplum, akademi ve sanat çevrelerinin bir araya gelerek bu eksende tartışabilecekleri alanlar açmayı hedefledik. Toplumsal hafıza, hak mücadelesi ve sanat alanında çalışan kişileri bu çerçevede buluşturmanın, farklı alanların birbirinden beslenerek yeni bir dil oluşturmasına, yaratıcı tartışma olanaklarının araştırılmasına ve hafızaya dair üretimlerin farklı kitlelere görünür kılınmasına katkıda bulunmasını amaçlıyoruz. Aynı zamanda sanat yapıtlarının içinde üretildikleri ya da konu edindikleri toplumsal, politik ve sanatsal bağlamın günümüzde yeniden yorumlanması ile Türkiye’de devam eden hak ihlallerinin sistematikleşmesinin kolektif hafızamıza olan etkilerini anlamaya katkıda bulunmayı umuyoruz.
Hafıza Merkezi tarafından başlatılan ve desteklenen Hafıza ve Sanat projesinin 2020 yılındaki faaliyetleri Chrest Vakfı tarafından desteklendi. Projenin araştırma ekibi Sevim Sancaktar, Eylem Ertürk ve Ayşe İdil’den oluşuyor. Araştırma ekibinin yanı sıra Hafıza Merkezi ekibinin de aktif olarak katıldığı çalışma gruplarındaki yorumlamalar, davet edilen Aslı Zengin, Banu Cennetoğlu, Banu Karaca, Begüm Özden Fırat, Dilan Yıldırım, Ege Berensel, Erden Kosova, Ezgi Bakçay, Nora Tataryan, Özlem Hemiş, Tanıl Bora, Turgut Tarhanlı, Umut Tümay Arslan, Zeynep Günsür ve Zeynep Sayın ile beraber yürütüldü.
Çerçeve
Yaşadığımız coğrafyada toplumsal travma yaratan, hak ihlali olarak tanımlanan toplumsal olayların niceliği, niteliği, çok katmanlılığı çerçeveyi tanımlamayı, sınırlandırmayı, kategorize etmeyi çok zorlaştırdı. Buna sanatın kategorilere sığmayan doğası da eklenince bu projenin çerçevesini belirlemek önümüzdeki en büyük güçlüklerden biri oldu. Çerçeveye; Türkiye’nin toplumsal hafızasında bastırılmış meselelere dair resmi söylemi sorgulayan, şiddet ve ağır insan hakkı ihlali içeren toplumsal olaylarla sistematik ayrımcılığa dair üretilmiş sanat yapıtları, sergiler ve performanslar dahil edildi. Darbeler, katliamlar, pogromlar, kayıp ve faili meçhul olayları, Kürt meselesi, Gezi olayları, ülke tarihindeki farklı etnik ve dini azınlıkların hafızası ile bunlar dışında genel hafıza çalışması olarak değerlendirilen güncel sanat üretimleri seçkide bir araya getirildi. Bunlar dışında kalan ve önemli tartışma alanları açma potansiyeline sahip kadınlar, lgbti ve diğer gruplara yönelik şiddet ve sistematik ayrımcılık, göç ve mülteciler, genel anlamda emek ve yaşam alanı mücadeleleri içeren işler, araştırmanın sınırları sebebiyle ilk aşamada çerçeveye dahil edilmedi.
Araştırma
Projenin ilk aşamasında, belirlediğimiz çerçeveye dahil olan sanat eserlerini araştırdık, derledik ve bir seçki oluşturduk. Bu seçki, toplumsal hafıza üzerine üretilmiş ve 2000-2019 yılları arasında Türkiye’de sergilenmiş/gösterime girmiş, belirlediğimiz çerçevedeki meselelerle ilgilenen görsel sanatlar ve gösteri sanatları alanından yapıtlardan oluşuyor. İlk aşamada görsel sanatlar ve gösteri sanatlarına odaklı bir araştırma yapmamızın temel sebebi, diğer sanat pratikleriyle karşılaştırıldığında Türkiye’de bu alanlar için toplumsal hafıza ve sanata bakan akademik ve arşivsel çalışmaların kısıtlı olması. Diğer yandan sinema, müzik, edebiyat ve diğer sanat disiplinlerinden eserlere, bunların hafızayla ilişkisine ve birbirleriyle etkileşimlerine bakmanın da uzun vadede önemli olduğunu düşünüyoruz.
Araştırmanın kısıtlı süresi ve kapsamı, 20 yıllık geniş bir dönemin taranması ve kurumların birçoğunun halihazırda arşivlerinin bulunmaması sebebiyle öncelikli olarak belirlediğimiz 40 kurum, mekân, festival ve inisiyatifin 2000 yılından beri yaptığı tüm sergi ve gösterilerdeki sanat eserlerinin içeriklerini tarayabildik. Bienaller, müzeler, festivaller, performans ve gösteri mekânları, galeriler ve sanat inisiyatiflerinin kendi web siteleri, basılı broşür ve katalogları asıl kaynak olarak alınıp, dergiler ve farklı yayınlarda yapıtlar hakkında çıkmış yazılar ya da birebir görüşmelerde alınan bilgiler ikincil kaynak olarak seçkiye dahil edildi. Toplam 40 kurum/mekândan 1.670 sergi ve gösterim taranarak, çerçeveye giren 400’den fazla sanat yapıtının bilgileri listelendi. Bu noktada şunun altını çizmek önemli: Bu liste, ‘Türkiye’deki tüm politik sanat işlerini bir araya getiren bir arşiv’ değil, ancak bunlar arasından seçilmiş, ‘ağır insan hakkı ihlali bağlamında belli olay ve temalara odaklanan’ kısıtlı bir sanat yapıtları seçkisi.
Yorumlama
Türkiye’nin son 20 yılda geçirdiği dönüşüme paralel olarak sanat ve toplumsal hafıza arasındaki ilişki ve etkileşimleri daha iyi anlamak amacıyla seçkiyi yorumlamalara açtık. Bu doğrultuda Eylül–Kasım 2020 döneminde, farklı alanlardan davet ettiğimiz 15 kişiyle beraber 5 farklı çalışma grubunda belli temalar altında seçkiyi inceledik, değerlendirdik ve farklı yorumlama olasılıklarını tartıştık. Tematik çalışma gruplarındaki tartışmaları 16–25 Aralık 2020’deki konuşma programı çerçevesinde paylaşıyoruz. Tüm süreç ve yorumları içeren kitap ise Mart 2021’de yayınlanacak.
Seçkiye Erişim
Türkiye’de Hafıza ve Sanat projesi kapsamında oluşturulan seçki, henüz online bir veritabanı olarak kamuya açılabilecek kapsamda değil. Böyle bir seçkinin arşive doğru gelişmesi, uzun zaman ve emek gerektiren bir süreç olacaktır. Diğer yandan bu çalışmayı statik bir sanat eserleri listesinden çok, çeşitli diyaloglarla yaşayan, genişleyen ve zamanla dönüşen bir tartışma zemininin başlangıç noktası olarak görüyoruz. Kurumsallaşma geleneği olmayan bir ülkede arşivsizlik sorunu da düşünüldüğünde, Hafıza Merkezi’nin çalışma alanıyla yakından ilgili sanat üretimlerine dair bu seçki, arşiv niteliği ve kapsayıcılığı olmasa da yakın tarihi araştıranlar için önemli bir başlangıç kaynağı olabilir. Bu sebeple proje araştırma ekibi ve Hafıza Merkezi, sanatçılar, araştırmacılar ve ilgili her kesimden gelecek seçkiye erişim isteklerini karşılamak ve seçkinin gelecek katkılarla genişlemesi için çalışmaya devam edecek.